Türk hamamlarının özellikleri ve bölümleri

1. TÜRK HAMAMLARININ MİMARİ ÖZELLİKLERİ
Anadolu Türk Mimarisinde yaygın olarak kullanılan hamamlar, bir külliyenin parçası ya da müstakil yapılar şeklinde inşa edilmişlerdir. Dışarıdan gösterişsiz yapılardır.

Kadınlar ve erkekler için ayrı bölümler halinde çifte hamam veya tek hamam biçiminde yapılmışlardır. 1.1. İnşa Malzemesi: Yörenin özelliklerine göre farklılık göstermekle birlikte genellikle kabayonu taş kullanılmıştır. 1.2. Mekan Elemanları: Yıkanmaya gelen kimseler bir rüzgârlıktan geçtikten sonra soyunma mekanına gelirler. Bu mekanda veya bazı örneklerde bu mekanın ara katında yer alan soyunma hücrelerinde soyunduktan sonra genellikle ana girişin karşısında bulunan bir çift kanatlı kapıdan hamamın ikinci kısmı olan soğukluğa geçilir. Vücudu sıcağa alıştırmak için bir müddet burada kaldıktan sonra hamamın üçüncü kısmı olan sıcaklık kısmına geçilir. Burada kurnalı yıkanma köşeleri ve özel halvet hücrelerinde istenilirse hamam görevlilerinin yardımıyla yıkandıktan sonra aynı yol takıp edilerek camekân denilen dış kısma çıkılır. 1.2.1. Soyunmalık: Eski roma hamamlarında Apodyterium, Spoliaterium, Vestarium diye adlandırılan mekandır. Türk hamamlarında ise camekân olarak adlandırılmıştır. Soyunmalık genellikle hamamların en geniş mekanıdır. Üstü ya kargir bir kubbe ya da ortası fenerli bir tavan ile kapatılmıştır. Kare planlı-kubbeli, kare planlı-ahşap üst örtülü, dikdörtgen planlı-ahşap üst örtülü vb. örneklerine rastlamak mümkündür. 2 Bu mekanın duvarlarında yaklaşık 1.00mt-1.20mt yükseklikte ve 1.50mt x 2.50mt genişliğinde taştan veya ahşaptan yapılmış bir seki üstünde sedir bulunur. Bu sedirin altında ayakkabı ve nalınları koymak için küçük nişler yer alır. Bazı örneklerde bu mekanda ahşap kolonlar üzerine yine soyunmalığa özel Şirvan denilen bir galeri katına da rastlanır. Soyunma mekanı pencereleri sedirin arkasında genellikle bir sıra olarak düzenlenmektedir. Hamamın ilk bölümü olan camekanın ortasında genellikle fıskiyeli bir havuz bulunmaktadır. Camekân kısmı genellikle ısıtılmaz. Buhar kontrolü ılıklığa geçiş kapısı üzerindeki davlumbaz şeklindeki bacadan ve kubbe üzerindeki fener yardımıyla sağlanır. Bazı hamamlarda giriş holünün uygun bir yerinde hem bu mekanı kısmen ısıtan hem de daha çok havluları kurutmak amacıyla kemerli bir hücre içerisinde yere gömülü ocaklar bulunmaktadır. 1.2.2. Ilıklık: Ilıklık – roma hamamlarında Tepidarium veya Alipderium denilen mahaldir. Bu kısmın duvar kenarlarında alçak mermer sedirler yer almaktadır. Burası kışın camekân yerine de kullanılabilmektedir. Külhandan çıkarak iç hamamı geçen kanallar soğukluğun döşemesi ve duvarlarında dolaşarak mekanı ısıtırlar. Bu mekanın genellikle yan taraflarında alçak bölmelerle ayrılmış hela ve usturalıklar bulunur. Soğukluk iç hamama girmeden önce vücudu sıcağa alıştırmak için kullanılmasının yanında dini temizliğin yapıldığı ve fazla sıcaklığa tahammülü olmayanların yıkandıkları bir mekandır. Soyunmalık ile sıcaklık arasında bir geçiş mekanı olan ılıklık farklı şemalarda olabilmektedir. Kare planlı-çapraz tonoz örtülü, beşik tonozlu, dikdörtgen planlı- eş büyüklükte iki kubbe ile örtülü vb. örneklere rastlamak mümkündür. 1.2.3. Sıcaklık: İç hamamı teşkil eden bu kısım eski Roma hamamlarının Caldarium veya Sudatorium dedikleri mahaldir. Arapçada bu kısma havlara derler. İç hamam iki kısma ayrılır; Birincisi genellikle mekanın köşelerinde yer alan küçük hücrelerdir. Bunlara halvet denilir. Çoğu örnekte kapıları yoktur. Girişleri havlu ile örtülür. İkinci kısım ise bu hücreler arasında kalan genel yıkanma nişleridir. Bunlara ise kurna başı denilir. Halvetlerin harareti duvarlarda bırakılan buhar menfezleri ile daha da yükselmiştir. Bu yıkanma nişleri veya hücrelerin duvar kenarları yerden 0.20mt kadar yüksekliğinde 0.70-1.00mt genişliğinde mermer sedirlerle çevrilmiştir. Bu sedirlerin üzerine sıcak ve soğuk su tesisatı bulunan mermer kurnalar yerleştirilmiştir. Sedirlerin kenarları boyunca devam eden üzeri açık derelerle kirli sular hafif bir meyille soğukluktan geçerek helaya gider. Duvarlar hamamın zengin veya basit oluşuna göre tamamen ya da kısmen mermerle kaplanabilir. Daha sade hamamlarda duvarlar çimento sıvalıda olabilir. Hamamın ortasında dinlenme, terleme ve masaj için yerden 0.20mt kadar yükseklikte, ekseriyetle poligon şeklinde bir göbek taşı bulunmaktadır. Bu mahal kubbeler üzerindeki küçük pencere gözleri ile aydınlatılır. Bu pencerelere fil gözü de denir. Külhana yakın olması nedeniyle hamamın en sıcak mahalli iç hamamdır. Külhandan iç hamama ve soğukluğun döşeme ve duvarları arasındaki kanallardan geçen sistem ile bu mekan ısıtılır. Hamamlarda en önemli mekanlardan biri olan sıcaklık çok farklı şekillerde inşa edilebilmektedir. Genellikle kare planlı ve kubbeli örnekleri yaygındır. Yaygın olarak rastlanılan şema ise kare planlı sıcaklık merkezinin bir kubbe ile örtülüp, köşelerde yer alan halvet hücrelerinin üstlerinin küçük kubbelerle örtüldüğü sistemdir. 1.2.4. Külhan Eski roma hamamlarında Haypocausten denilen kısımdır. Binanın arka ucunda teshin merkezini teşkil eder. Külhan kısmı su tesisatının da tevzi merkezidir. Burada hamamın soğuk su tevziatı için bir soğuk su deposu ve sıcak su için ayrı bir depo bulunur.Külhan tesisatı şu bölümlerden oluşur; Ateşlik; Ocak denilen bölümdür. Ağzı odunluğa açılır. Cehennemlik; Soyunmalık hariç hamamın diğer mekanlarının döşemesi altında yer alan içinde sıcak havanın dolaştığı cehennemlik kolonlarından oluşan bölümdür. Su Haznesi; Ocağın üzerinde yer alan metal kazandır. Suyun içinde bulunan bu kazanın iki yanında alçak birer duvar yer almaktadır. Isınan su yükselirken bu duvarlarda bırakılan menfezlerden soğuk su aşağıya akar. Tüteklik; Ocaktan çıkan alev ve dumanlar döşeme altında dolaştıktan sonra yanlardaki duvar içinde bırakılan tüteklik denilen bacalardan dışarıya çıkar. Hamam döşemeleri 0,70 – 1,50 mt yükseklikte ve 0,40 -0,50 m² genişlikte ayaklar üzerine oturtulmuştur. Mermer levhalar bu ayaklar üzerine oturan kemerlere istinat ederler ve bu suretle sıcak hava mermerle doğrudan doğruya temas etmez. Hamamların harareti genellikle termometresiz olarak tanzim edilir. Sıcaklık kısmı harareti 30-40 derece arasındadır. Külhan yanındaki halvetlerin harareti ise 40 dereceyi geçer. Soğukluğun harareti 20-30 derece arasındadır. 1.3. Aydınlatma: Türk hamamları fonksiyonları gereği sağır duvarlarla dışa kapatılmış, gösterişsiz yapılardır. Ancak, Klasik Devir Osmanlı Hamamları’nda soyunmalık mekanlarında duvarlarda pencerelere rastlanmaktadır. Türk Hamamları, üst örtüyü oluşturan farklı büyüklükteki tonoz ve kubbeler üzerine açılan yuvarlak, altıgen, sekizgen ve yıldız şekilli fener ve ışık gözleriyle aydınlatılmaktadır. Aydınlatma işlemi, soyunmalık mekanında değişik şekillerde inşa edilmiş büyükçe bir fener ile; ılıklık ve sıcaklık mekanında ise ışık gözleriyle (fil gözü) sağlanmıştır. Doğal aydınlatmaya ek olarak bazı hamamlarda ‘çırağman’ denilen nişler yapılmıştır. 1.4. Süsleme: Türk hamamlarının özellikle ılıklık ve sıcaklık mekanlarında süsleme unsurlarına nadiren de olsa rastlanmaktadır. Hamamların sürekli sıcak hava ve aşırı derecede neme maruz kalması nedeni ile süslemeler kısa zamanda tahrip olmaktadır. Bu nedenle süslemeler daha çok soyunmalık mekanlarında yer almaktadır.